МЕТОДЫ ВЫРАЖЕНИЯ ФОРМ ПРОШЕДШЕГО ВРЕМЕНИ АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА В УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ

Filologiya fanlari

УДК 17.21

Majidova Zarnigor Mamadjanovna

Ingliz tili va adabiyoti kafedrasi o’qituvchisi

Buxoro davlat universiteti

Мажидова Зарнигор Мамаджановна

преподаватель кафедры английского языка и литературы

Бухарский государственный университет

Majidova Z. M.

Teacher

Bukhara State University

INGLIZ TILIDAGI O’TGAN ZAMON FORMALARINING O’ZBEK TILIDA BERILISH USULLARI

МЕТОДЫ ВЫРАЖЕНИЯ ФОРМ ПРОШЕДШЕГО ВРЕМЕНИ  АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКА В УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКЕ

METHODS OF PAST TENSE FORMS EXPRESSIONS OF ENGLISH LANGUAGE IN UZBEK LANGUAGE

Annotatsiya: Ingliz tilidagi o’tgan zamon formalarining oozbek tilida ifodalanish usullari o’rganildi.

Kalit so’zlar: ingliz va o’zbek tillari, o’tgan zamon, o’tgan zamon formalarining ifodalanishi.

Аннотация: Исследованы методы выражения форм прошедшего времени английского языка в узбекском языке.

Ключевые слова: английский и узбекский язык, прошедшее время, выражение форм прошедшего времени.

Summary: Methods of past tense forms expressions of English language in Uzbek language were investigated.

Key words: English and Uzbek languages, past tense, the expression of past tense forms.

Mazkur maqolada ingliz tili strukturasidagi o’tgan zamon formalari tahlil etiladdi va bu zamonlarning o’zbek tilidagi ekvivalenti aniqlanadi. Tadqiqot ishining obyektlari quyidagilar:

1. Past Indefinite
2. Past Continuous
3. Past Perfect
4. Past Perfect Continuous

Past Indefinite sintetik usul bilan ifodalanadi, chunki o’tgan zamon grammatik ma’nosi fe’lning ichida ifodalanadi. Masalan, to’g’ri fe’llardan Past Indefinite yasalganda, -d//-ed aglyutinativ-sintetik affiksal morfemasi fe’l o’zagiga qo’shiladi. Bu affiksal morfemalar qo’shilganda o’zak morfema o’zgarmaydi. O’zak va affiksal morfemalar bir-biridan ajratilganda, o’zak morfema so’z sifatida ishlatilish qobiliyatiga ega, chunki u o’zining mustaqilligini yo’qotmaydi. M.: (work) worked fe’lidan affiksal morfema –ed olib tashlansa, work qoladi. Bilamizki, bu fe’l o’zak va negiz funksiyasini bajara oladi. Shu bilan birga, tilda to’liq so’z bo’lib mavjud bo’la oladi. Noto’g’ri fe’llardan Past Indefinite yasalganda, biz qadimiy ingliz tilidan qolib ketgan tayyor formalardan foydalanamiz. M.: write fliktiv-sintetik fe’lining Past Indefinite formasi wrote, ko’rinib turibdiki, Past Indefinite yasalgana write fe’lidagi [ai] fonemasi [ou] fonemasiga aylangan. Past Indefinita – ish-harakatning o’tgan zamonda tugallanganligini yoki tugallanayotganligini ko’rsatish maqsadida xizmat qiladi. Bu zamon o’tgan zamonda bo’lib o’tgan voqeani aytib berishda, hamda tugallangan voqea-hodisalarni hikoya qilishda qo’llaniladi.

Past Continuous ni yasaganda to be fe’lining o’tgan zamondagi shakli was/were va ma’no anglatuvchi fe’lning o’zagiga –ing affiksal morfemasi qo’shiladi hamda bu ikkala fe’l (ma’no anglatuvchi va ko’makchi fe’llar) o’zaro birikadi. O’zaro birikishni analitik usulda ifodalanish deb tushunsak, to be fe’lining was/were formalariga aylanishini supletiv grammatik vosita deb tushunib uning o’tgan zamon ma’nosini sintetik yo’l bilan ifolanganligini qayd qilamiz. Ko’rinib bu zamon analitik yo’l bilan ifodalangan bo’lsa ham har bir kompanent o’z navbatida o’tgan zamonni ifodalash uchun flektiv formalardan foydalangan. Past Continuous – tugallanish arafasida bo’lgan ish-harakatni, tugallanmagan davom etayotgan ish-harakatni ifoda etadi.

Past Perfect zamonini yasashda ham sintetik analitik usullardan foydalanamiz. Masalan, had written, bunda Past Perfect formasi yordamchi va ma’no anglatuvchi fe’llarining o’zaro birikishi (ya’ni analitik usul bilan) natijasida yasalgan. Ammo bu ikki component o’z navbatida o’tgan zamon ma’nosini fliktiv forma orqali ya’ni sintetik usul bilan ifodalanadi. Past Perfect o’tgan ish-harakatning o’tgan zamonda aniq bir vaqtgacha tugallanganini ifodalashda ishlatiladi. Past Perfect o’tgan zamondagi biror vaqtdan oldin tamom bo’lgan ish-harakatni ifodalaydi.

Past Perfect Continuous zamon formasi ham yuqoridagi zamon formalaridek analitik-sintetik usul yordamida yasalgan, ya’ni had been writing formasida ikki yordamchi fe’l had been ma’no anglatunvchi fe’l had been ma’no anglatuvchi writing bilan o’zaro birikkan, ya’ni Past Continuous Tense analitik-sintetik usulda ifodalanadi deymiz, shu bilan birga uchala formaning har biri fliktiv forma hisoblanadi. Past Perfect Continuous Past Indefinite da qo’llangan boshqa bir ish-harakatdan oldin boshlanib o’sha paytda ham davom etadigan ish-harakatni ifodalaydi.

O’zbek tilida o’tgan zamon fe’l formalari grammatikaning katta bir bo’limini tashkil qiladi. Shu bilan birga bu formalarning har biri kontekstda boshqa so’zlar bilan sintaktik munosabatga kirishganda o’zining asosiy maa’nosidan tashqari yana juda ko’p noaniq tushunchalarni, qo’shimcha ma’nolarni anglatadi.

Umuman fe’l formalari, jumladan o’tgan zamon fe’llari, gapda kesim vazifasida kelganda o’zining asosiy ma’nolaridan tashqari turli qo’shimcha ottenkalar anglatishi va bu ottenkalarning stil jihatidan qanday xarakterda bo’lishi shu fe’l formalarining semantikasiga ham bog’liq.

O’zbek tilidagi o’tgan zamon fe’llari ko’pincha quyidagi guruhlarga ajratiladi:

1. Aniq yokiyaqin o’tgan zamon (bor-di)
2. O’tgan zamon hikoya fe’li (bor-ib-di)
3. O’tgan zamon davom fe’li (bor-ar-di)
4. Uzoq o’tgan zamon fe’li (bor-gan)
5. O’tgan zamon istak fe’li (bor-moq-chi)