Выпуск №4 (Апрель) / Выпуски журнала за 2016 год / Публикации журналов Издательского дома "Интернаука" / Internauka

Ingliz va o’zbek tillaridagi so’z birikmalarining grammatik xususiyatlarini qiyosiy tahlil qilish-har ikki tilda ularning turlarini va gapdagi grammatik xususiyatlarini taqqoslashda, gapdagi vazifalarini aniqlashda, umuman sintaktik tahlilda muhim ahamiyat kasb etadi. Ingliz va o’zbek tillardagi gaplarda so’z birikmalarining o’zaro bir-biriga bog’lanishi farqlanadi, ammo har ikki tilda ham mavjud.

teng bog’lanish
tobe bog’lanish

Baxtiyor Mengliyev esa so’z birikmasi haqida quyidagicha fikr yuritgan. Mustaqil so’z birikuvi ikki ko’rinishda bo’ladi deb ta’kidlaydi.

barqaror birikuv (turg’un birikma)
nutqiy birikuv (erkin birikma)[1]

Shuningdek ushbu jadvalda o’zbek tilida so’z birikmasi qismlarini bog’lash vositalar, grammatik aloqa turlari, tobe bo’lakning sintaktik vazifasiga ko’ra, hokim bo’lakning ifodalanishiga ko’ra, tuzilishiga ko’ra turlarini yanada chuqurroq tahlil qilingan. So’z birikmasi

So’z birikmasi

qismlarini bog’lovchi vositalar

Grammatik

aloqa

turlari

Tobe bo’lakning

sintaktik vazifasiga ko’ra

Hokim bo’lakning ifodalanishiga ko’ra

Tuzilishiga ko’ra turlari

So’z shakli

Egalik qo’shimchalari

Mening kitobim

Moslashuv

Aniqlovchi birikma

mening kitobim yaxshi kitob

Otli birikma

Yaxshi kitob

Sodda birikma yaxshi kitob

Kelishik qo’shimchalari

Kitobni olmoq

boshqaruv

To’ldiruvchili birikma:

Kitobni olmoq qalam bilan yozmoq

Fe’lli birikma

Kitobni olmoq

Murakkab birikma

Chiroyli ko’ylakli qiz

Ko’makchilar orqali

Qalam bilan yozmoq

Boshqa

Ruv

Ravishli birikma

Shamoldan tez

So’z tartibi va ohang:

Yaxshi kitob

Bitishuv

Holli birikma:

Kecha

kasalligi uchun kelmadi

Demak ushbu jadvalda ularning ya’ni so’z birikmalarini qismlarini bog’lovchi vositalar,gramatik aloqa turlari,tobe bo’lakning sintaktik vazifasiga ko’ra hokim bo’lakning ifodalanishiga ko’ra tuzilishiga ko’ra turlarini ko’rdik.Endi sintaktik aloqalarini ifodalovchi vositalarni ko’rib chiqamiz.

Sintaktik aloqalarni ifodalovchi vositalar

N	Sintaktik aloqalarni ifodalovchi vositalarning turlari va xususiyatlari	Birikuv vositalarning turlari va morfologik ko’rsatkichlari	Misollar
1	So’z shakli Bir sozning boshqa so’zga bog’lanishini ko’rsatadi.Grammatik ma’noni bildiradi	Shakliy-grammatik vositalar a)Kelishik qo’shimchalari: ning,ni,ga,da,dan b)Egalik qo’shimchalari: im,ing,i,ingiz,imiz c)shaxs-son qo’shimchalari: ing,ingiz	a) maktabga bormoq, uydan chiqmoq, jurnalni o’qimoq b) mening kitobim, sening ukang, uning daftari c)Men keldim,biz keldik, siz keldingiz
2	Yordamchi so’zlar Kelishik qo’shimchalariga o’xshash funksiyani bajaradi. Otni fe’lga bog’laydi	Leksik-grammatik vositalar a)ko’makchilar:bilan,uchun,singari, kabi b)bog’lovchilar:uyushiq bo’laklari va gaplarni bog’laydi c)bog’lamalar:edi,bo’ldi ega va kesimni bog’laydi	Diqqat bilan tinglamoq O’quvchilar uchun olmoq Dadam kolxozchi edi,hozir brigadier
3	So’z tartibi Sozning sintaktik vazifasi maxsus ko’rsatkichlar bilan ifodalanmaganda tartib bosh rolni o’ynaydi. Tartib o’zgarsa grammatik vosita ham o’zgaradi	Joylashishi	Qizil qalam-qalam qizil Sovuq suv-suv sovuq Qalin daftar-daftar qalin
4	Ohang Pauzaning o’zgarishi birikmaning bog’lanishini o’zgartiradi, gap hosil qiladi	Ohang	Qalin muqovali kitob-kitob qalin muqovali - Anvar ukam injener bo’ldi - Anvar,ukam injener bo’ldi -Anvar, ukam, injener bo’ldi

[2]

Ingliz tili Hind-Evropa tillar oilasiga mansubligi va gap qurilishi o’zbek qismi (ot, sifat, ravish) bo’lib o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ular ingliz tilida quyidagicha turlarga bo’linadi:

Predlogli iboralar
Sifatdoshli so’z birikmalari
Gerundiyli so’z birikmalari
Infiniyivli so’z birikmalari

1. Predlogli so’z birikma- predlog bilan boshlanadi va predlogdan keyin kelgan to’ldiruvchini o’z ichiga oladi, ya’ni predlogga tegishli bo’lgan to’ldiruvchini o’z ichiga oladi.

2. Sifatdoshli so’z birikma- sifatdosh bilan boshlanadi va sifatdoshdan keyin kelgan to’ldiruvchini ya’ni sifatdoshga tegishli bo’lgan to’ldruvchhini yoki sifatdosh orqali otga bog’langan boshqa so’zlarni o’z ichiga oladi.

3) Gerundiyli so’z birikma- gerundiy bilan boshlanadi va gerundiyning to’ldiruvchisini ya’ni gerundiyga tegishli bo’lgan to’ldiruvchini yoki to’liq ega yoki to’liq to’ldiruvchidek vazifa bajaruvchi boshqa so’zlarni o’z ichiga oladi.

4) Infinitivli so’z birikma- infinitiv bilan boshlanadi va infinitivning to’ldiruvchisini ya’ni infinitivga tegishli bo’lgan to’ldiruvchini yoki iboraning qismidek vazifa bajaruvchi boshqa so’zlarni o’z ichiga oladi.

Tanqidiy nazariyada binar oppozitsiyasi (yoki “binary ” -binar sistemasi) ma’nosiga nisbatan qarama-qarshi bog’langan, bir juft bo’lib kelgan atamalar va tushunchalardan tashkil topadi. Binar oppozitsiyasi (sistemasida) tuzulishida tilda va fikrda ikkita (nazariy) qarama-qarshi nazariyani boshqasiga qarshi qatiy belgilaydi va yangi so’z birikmasiga asos soladi. Binar oppozitsiyasi ikki umumiy o’ziga xos (alohida) atamalarni taqqoslaydi.

Masalan;

On and off

Up and down

Left and right

Binar oppozitsiyasi birikma qurilish sistemasining muhim bir tushunchasidir , (Strukturabiy tuzilishda, binar oppozitsiyasi) xuddiki barcha tillar va fikrlarning, g’oyalarining asosiy negizidek farqlanadi. Strukturaviy tuzulish tarkibida binar oppozitsiyasi insonlarning faylasufligi, madaniyati va tilini asosiy negizidek umumlashtiradi. Binar oppozitsiyasi “Sousern strukturalist nazariyasi”da paydo bo’lgan Ferdinant de Sosyurning nazariy qarashlariga asosan, binar oppozitsiyasi tilning ahamiyati yoki ma’nosini o’z ichida birlashtiruvchi qismlarni anglatadi. Ferdinant de Sosyur sintaktik tahlil jarayonida binar oppozitsiyasining afzallik va aniqlik tomonlarini ifodalab berdi [3].

Garvard universitetining tilshunos olimi professor Jon Karlson 1994 yil 22-dekabrda “Tillar xususiyati”(“The peculiarities of languages”)konferensiyasida “binar oppozitsiyasi barcha tillar uchun umimiy oppozitsiyadir “(“The binary is generally universal for all languages ”) degan fikrni ilgari surgan edi[4].

Ammo Andijon davlat universiteti Filologiya fanlar nomzodi U. Otaniyozov aynan o’zbek tillar uchun binar oppozitsiyasi xos emasligini isbotlab ko’rsatib o’tdi. Masalan, ingliz tilida I go to school at 8 oclock gapining strukturasini tahlil qiladigan bo’lsak, I-ega, go-kesim, to school –o’rin holi, at 8 oclock – payt holi bo’lib kelgan. Quyidagi gapning o’zbekcha varianti esa Men soat 8 da maktabga boraman. Demak buning strukturasi quyidagicha Men – ega, soat 8 da – hol, maktabga–hol, boraman- kesim. Ko’rinib turibdiki, gapning gramatik strukturasi tuddan farq qiladi. Shuning uchun ham binar oppozitsiyasi o’zbek tiliga xos emasligini isbotlab ko’rsatdi. Masalan,

Suppose a man came to get the money.

Ushbu keltirilgan gapda asosan to’rtta so’z birikmasi qatnashgan otli, fe’lli , infitivli otli – suppose a man; fe’lli – came to get; infitivli – The money

2. They found rooms they like with good light and at a low cost.

Ushbu keltirilgan gapda so’z birikmalari Grammatik jihatdan bir-biriga bog’langan asosan T-(T’) usulida otli, fe’lli , predlogli

Otli – Sue and Johny

Fe’lli – lived at the top of a building

Predlogli – with three floors

Ya’ni bitta so’z birikmasining ichida bir nechta so’z birikmalarinig bir – biriga grammatik jihatdan bog’langan.

Demak, xulosa qilib shuni aytishimiz kerakki, inliz va o’zbek tillarida so’z birikmalari o’ziga xos xususiyatlarga ega va bu ikki tilda so’z birikmalarining sintaktik tahlili ham tubdan farq qiladi. Shu o’rinda binar oppozitsiyasi o’zbek tili uchun xos emasligiga yana bir marta amin bo’ldik.

Foydalanilgan adabiyotlar:

Mengliyev B. U. O’zbek tilidan universal qo’llanma. Tosh. “Fan”, 2008, 36-bet.
Otaniyozov U.N. ,,O’zbek tili va boshqa tillar’’, Andijon, 1999 ,8-b.
Ferdenand de Saussure. Course in General Linguistics - Glasgow, Collins: 1974, p.15.
Jon Karlson. The peculiarities of languages - New-York: Publishing patterns, 1994.